تکامل زبان در کودکان

مراحل رشد زبان کودک و تکلم او، درطول تاریخ روانشناسی، همیشه موضوعی مورد توجه و بحث‌برانگیزی بوده‌است. آگاهی‌داشتن از مراحل رشد زبان کودک، کمک می‌کند تا با درنظر داشتن تصویری از رشد طبیعی بتوانیم اختلالات زبانی در کودکان را به‌موقع تشخیص دهیم. در ادامه، نگاهی داریم به مراحل رشد زبان در کودک و عوامل تاثیرگذار بر آن.

شگفت‌انگیز نیست؟ کودک در عرض چهار، پنج سال از حرف نزدنِ مطلق به مرحله‌ای می‌رسد که اصوات را یاد می‌گیرد، می‌فهمد که چطور باید اصوات را باهم ترکیب کند تا از آن‌ها کلمه و جمله بسازد، یاد می‌گیرد که افکار و خواسته‌های خود را به‌زبان بیاورد و منظور دیگران را بفهمد و خلاصه به زبان مسلط شود.

رشد زبان در سه سطح اتفاق می‌افتد: از سطح «واجی» شروع می‌شود، به‌تدریج به سطح «کلمه» می‌رود و بعد به مرحلۀ «جمله» و «دستور زبان» می‌رسد. در ادامه، مراحل رشد زبان کودک را از ابتدا تا پایان دورۀ کودکی باهم بررسی می‌کنیم.

بچه‌ها درحدود 2ماهگی، شروع می‌کنند به زمزمه کردن و یک‌سری آوا (مصوت) از خودشان درمی‌آورند. کم‌کم حروف بی‌صدا (صامت) اضافه می‌شوند. این صداهای نامفهوم به‌همراه لبخند و تماس چشمی، راه برقراری ارتباط نوزادان دو تا سه‌ماهه با اطرافیان است.

حدود 5 تا 6ماهگی، کودک صداهای بی‌معنایی تولید می‌کند که والدینش آن‌ها را به کلمات ربط می‌دهند. مثلا کودک، می‌گوید «ماما». مادر، او را تشویق می‌کند و کودک یاد می‌گیرد که «ماما» را برای «مادر» به‌کار ببرد. این ترکیب حروف صدادار و بی‌صدا که درحدود 6ماهگی ظاهر می‌شود، اصطلاحاً غان‌وغون‌کردن نامیده می‌شود.

غان‌وغون کردن، زبان مشترک نوباوه‌ها در همه‌جای دنیاست و بچه‌ها تقریباً در سن واحدی شروع به این کار می‌کنند، حتی بچه‌های ناشنوا. نوباوه به گفتار دیگران گوش می‌دهد، غان‌وغون‌کردن کم‌کم گسترش پیدا می‌کند و صداهای بیشتری را دربر می‌گیرد. وقتی بزرگترها به غان‌وغون کردن نوباوه جواب می‌دهند، بچه آن را طوری تغییر می‌دهد تا شبیه به الگوهای صوتی گفتار بزرگسالان شود.

نوزاد سه‌ماهه، استعداد شگفت‌انگیزی در زبان دارد. او می‌تواند واج‌های همۀ زبان‌های دنیا را تشخیص بدهد، حتی آن‌هایی را که در محیط اطرافش نمی‌شنود! درحالی‌که بزرگسالان نمی‌توانند واج‌هایی را که در زبان مادری‌شان استفاده نمی‌شود، تشخیص بدهند.

کودکان تا حدود 6ماهگی، می‌توانند هر زبانی را یاد بگیرند اما بعد از این بازۀ زمانی، یعنی درحدود 7ماهگی، مشخصاً شروع می‌کنند به یاد گرفتن ویژگی‌های زبان مادری و توانایی‌شان را در تشخیص صداهایی که در زبان مادری‌شان وجود ندارد، ازدست می‌دهند.

در هفت‌ونیم‌ماهگی، شکل کلمات عادی و پراستفاده را تشخیص می‌دهند؛ در هشت‌ماهگی معنای کلمات آشنا را متوجه می‌شوند و درحدود یک‌سالگی رسماً زبان باز می‌کنند.

اولین واژه‌هایی که کودکان به‌کار می‌برند، تقریباً در همه‌جای دنیا یکسان است. بچه‌های یک تا دوساله، دربارۀ مردم، حیوانات، وسایل نقلیه، اسباب‌بازی‌، خوراکی، اعضای بدن و اشیا حرف می‌زنند: ماما، نی‌نی، سگ، ماشین، توپ، آب، چشم، کلاه. آن‌ها گاهی کلمات را به‌صورت محدود به‌کار می‌برند.

کودکان بین 18 تا 24ماهگی، با سرعت بیشتری شروع به یادگیری کلمات می‌کنند. توانایی طبقه‌بندی، یادآوری واژه‌ها و فهمیدن منظور دیگران در آن‌ها بهبود پیدا می‌کند.

کودک بعد از اینکه توانست حدود 200 تا 250 واژه تولید کند، شروع به ساختن ترکیبات دوکلمه‌ای می‌کند که اصطلاحاً با عنوان «گفتار تلگرافی شناخته می‌شود. یعنی مثل تلگراف، برای بیان مقصودش بر واژه‌های اصلی تمرکز دارد و واژه‌های اضافی، حذف می‌شوند. مثلاً «مامان، آب» به‌جای «مامان آب می‌خوام.» جملات دوکلمه‌ای، اغلب از یک فعل و یک اسم ساخته می‌شوند.

در پایان 18ماهگی، اغلب کودکان بین 30 تا 50 کلمه بلدند. اما خزانۀ واژه‌های دریافتی آن‌ها از خزانۀ واژگان تولیدی‌شان بیشتر است. یعنی تعداد واژه‌هایی که می‌فهمند، از تعداد واژه‌هایی که می‌توانند به زبان بیاورند، بیشتر است.

در پایان 24ماهگی هم کودک می‌تواند حدود 200 تا 250 کلمه را به‌کار ببرد .

کودکان در بازۀ زمانی 2 تا 6سالگی، در زبان پیشرفت زیادی می‌کنند. کودک در پایان دوسالگی، شروع می‌کند به ترکیب‌کردن کلمات برای ساختن جمله و مهارت زیادی در مکالمه از خودش نشان می‌دهد؛ در تعامل، نوبت را رعایت می‌کند و به طرف مقابل، به‌درستی پاسخ می‌دهد.

تا سه‌سالگی، بیشتر بچه‌ها با جملات چندکلمه‌ای حرف می‌زنند و دستور زبان را به‌درستی به‌کار می‌برند اما اشتباه هم دربین آن‌ها رایج است.

کودکان در 4سالگی یاد می‌گیرند که گفتارشان را با متناسب با سن، جنسیت و جایگاه اجتماعی مخاطبشان، تنظیم کنند.

در بازۀ زمانی سه تا چهارسالگی، کودک بر ساختارهای دستوری پیچیده تسلط پیدا می‌کند و حدود پنج تا شش‌سالگی می‌فهمد که حروف و صداها به‌هم به‌طور منظم ربط دارند.

در شش‌سالگی، کودک تقریباً 10هزار واژه بلد است و از ساختارهای دستوری به‌درستی استفاده می‌کند.

درطول سال‌های دبستان، دامنۀ لغات تا چهاربرابر بیشتر می‌شود و از درک 40هزار کلمه، فراتر می‌رود. تسلط بر ساختارهای دستوری دشوار، استفاده از جملات مجهول و عبارت‌های مصدری در این سن دیده می‌شود.

کودک در این دوره، به‌طور میانگین تقریباً روزی 20 واژۀ جدید یاد می‌گیرد و به‌مرور که دانشش افزایش پیدا می‌کند، کلمه‌ها را با دقت بیشتری به‌کار می‌برد. مثلاً کودک پنج، شش‌ساله می‌تواند واژۀ «چاقو» را به‌صورت عینی توصیف کند: «وسیله‌ای برای بریدن چیزها» و در پایان دورۀ ابتدایی، می‌تواند معانی و کاربردهای مشابه را تشخیص بدهد.

کودک در بازۀ سنی 9 تا 11سالگی، به‌صورت دقیق‌تر دربارۀ کلمات فکر می‌کند و آن‌ها را به‌کار می‌برد. همچنین کلماتی را که معانی دوگانه دارند، درک می‌کند.